ندای روشن /نامش «حمید قره‌لر» است؛ ۳۱ ساله و اهل همدان. نمی‌دانیم ازدواج کرده بود؟ فرزندی داشت؟ چقدر درس خوانده بود و در کودکی قصد داشت چه کاره شود؟! تنها می‌دانیم که روز جمعه ۱۰شهریور۱۴۰۱ در زندان قم، اعدام شد. البته، ۲۵ روز قبل از اعدامش، ویدیویی از او در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که داشت در راهروهای بند یک زندان قم افشاگری می‌کرد.
حمید قره‌لر در آن ویدیو از این گفته بود که در ماه «محرم» که ماه حرام است و خون ریختن ممنوع، ده نفر را فقط همان شب قبل اعدام کرده‌اند. گفته بود که برادرش را که «بی‌گناه» است، روز «تاسوعا» برای اجرای حکم اعدام به «سوییت» یا سلول انفرادی منتقل کرده‌اند. او از همه آن‌هایی که این ویدیو به دستشان می‌رسد، کمک خواسته بود.
حالا خبر اعدام خودش را دادستان قم هم تایید کرده است. دادستان گفته او بابت ارتکاب به قتل حکم قصاص داشته و به همین دلیل اعدام شده است. اما اعدام سریع او پس از انتشار آن ویدیو افشاگرانه، گمانه‌هایی مبنی بر این که او به خاطر انتشار آن ویدیو شتابزده اعدام شده مطرح کرده است. با محمود امیری مقدم، رییس سازمان حقوق بشر ایران در این‌باره گفت‌وگو کرده‌ایم.
***
«مگر محرم نیست؟ مگر خون ریختن حرام نیست؟ دو نفر را همین دیشب برای اعدام بردند.» جوانی در راهروهای زندان قم با فریاد این جملات را رو به دوربین می‌گوید. او حمید قره‌لو است که در همان ویدیو گفته بود برادرش را روز تاسوعا اعدام کردند. گفته بود که «داوودآبادی» و «مظفری»، از مسئولان زندان قم، می‌گویند که خدای قم هستند. گفته بود که هر روز یک نفر را می‌برند و می‌کشند و هیچ‌کس هیچ کاری نمی‌تواند بکند. او حالا خودش هم اعدام شده است.
«حسن غریب»، دادستان قم به رسانه‌های ایران گفته که موضوع اعدام قره‌لر ربطی به انتشار ویدیویی که او از داخل زندان ضبط کرده بود، ندارد. او مدعی شده که این زندانی، بابت ارتکاب به قتل در سال ۱۴۰۰، قبلا حکم قصاص گرفته بوده و این حکم در دیوان عالی هم تایید شده است. بنا به گفته دادستان قم، حتی مسئولان قضایی استان قم، مدتی هم به حمید فرصت داده‌اند تا از شاکیان خود رضایت بگیرد، که نتوانسته و به همین خاطر اعدام شده است.
حمید قره‌لر کیست و چرا اعدام شد؟
درباره حمیده قره‌لر، یکی از آخرین قربانیان اعدام، چیز زیادی نمی‌دانیم. بنا به تحقیقات سازمان حقوق بشر ایران، سه سال پیش متهم به قتل شده و پس از دادرسی به شیوه نظام جمهوری اسلامی به «قصاص نفس»، محکوم شده است.
در مورد برادر حمید، «علی قره‌لر» که در زمان ضبط همان ویدیو برای اعدام برده شده بود نیز زیاد نمی‌دانیم. می‌دانیم که او هم به اتهام قتل عمد به قصاص محکوم شده بود، اما اطلاعاتی درباره این‌که چرا و چگونه مرتکب قتل شده در دسترس نیست. ما نمی‌دانیم که در ساعات و روزهای منتج به اعدام این دو برادر چه بر آن‌ها گذشته، اما می‌دانیم که فقط در بند یک زندان قم که بند جرائم سنگین است، ۱۳۰ نفر در صف اعدام هستند و ۲۰۰ نفر حکم حبس ابد دارند.
بنا بر آمارهایی که سازمان‌های حقوق بشری ارائه کرده‌اند که البته به دلیل پنهان‌کاری حکومت کامل نیست، در سال جاری میلادی دست‌کم در هر روز، یک نفر در ایران اعدام شده است. فقط در خرداد امسال، ۹۷ نفر در زندان‌های ایران با اتهاماتی که عمدتا قتل عمد و قاچاق مواد مخدر است، اعدام شده‌اند. سازمان‌های حقوق‌بشری علاوه‌بر مخالفت با حکم اعدام، معتقدند که در ایران مشکل عدم دسترسی به دادرسی عادلانه نیز مزید بر علت شده و جان صدها ایرانی را در سال می‌گیرد.
مطابق قوانین جمهوری اسلامی، اعتراف نیز می‌تواند یکی از راه‌های اثبات ارتکاب جرم باشد. در بسیاری از پرونده‌های قتل و مواد مخدر که در آن حکم اعدام برای متهم صادر شده، مبنای صدور این حکم، اعترافات خود متهم بوده است. سازمان‌های حقوق‌بشری سال‌هاست که می‌گویند ماموران امنیتی و پلیس ایران، از شکنجه و فشار روانی و جسمی بر زندانیان به منظور اخذ اعتراف استفاده می‌کنند. تا به حال در چندین مورد، اخباری مبنی بر مرگ زندانیان، به خصوص زندانیان سیاسی و عقیدتی تحت شکنجه منتشر شده است. کشته شدن «ستار بهشتی»، کارگر وب‌لاگ نویس زیر شکنجه، نمونه‌ای از این فشارهاست.
جدا از موضوع شکنجه برای اخذ اعتراف، کاربران شبکه‌های اجتماعی، تردیدهایی را درباره اعدام شتابزده قره‌لر به‌دلیل ضبط و ارسال ویدیوی کمک‌خواهی او از زندان قم را نیز مطرح کرده‌اند.
مثلا، کاربری به نام «نیکو امیدی»، در توییتر با انتشار ویدیویی که حمید قره‌لر ضبط کرده و برای فعالان حقوق‌بشر ارسال کرده بود، نوشته است: «حکم اعدام حمید قره‌لر برادر علی قره‌لر بصورت شتابزده در زندان قم اجرا شد. حمید در اعتراض به حکم اعدام برادرش علی قره‌لر که در تاریخ ۱۵مرداد ۱۴۰۱ اجرا شد، از داخل زندان فیلمی فرستاد.»
آیا حمید قره‌لر را برای تنبیه کردن اعدام کردند؟
محمود امیری مقدم، فعال حقوق بشر و رییس سازمان حقوق بشر ایران در نروژ، درباره این که آیا اعدام حمید قره‌لر، «شتابزده» و در پی افشاگری او از اجرای اعدام در ماه‌های محرم و صفر در زندان قم بوده، می‌گوید: «ما در این باره نمی‌توانیم با قطعیت بگوییم که اعدام او پس از انتشار ویدیو و برای تنبیه کردن او بوده یا خیر. ولی بر اساس اطلاعاتی که به دست ما رسیده، او بیشتر این زمان را از زمانی که ویدیو را ارسال کرده بود، تا زمانی‌که اعدام شود در سلول انفرادی بوده است. اما این‌که آیا قرار بوده که از قبل اعدام او در این تاریخ انجام بگیرد یا خیر را ما نمی‌دانیم.»
امیری‌مقدم هم‌چنین توضیح می‌دهد: «اتهام حمید قره‌لر قتل بود و شاکی خصوصی داشت. ما مطلع شدیم که خانواده و نزدیکان آقای قره‌لر شب قبل به درب منزل خانواده مقتول رفته‌اند تا رضایت بگیرند.»
این فعال حقوق‌بشر با تاکید بر این‌که در نظام جمهوری اسلامی سابقه تنبیه زندانی به دلیل ارسال نامه، اطلاعات و پیام صوتی به بیرون از زندان وجود دارد، می‌گوید: «پیش از این گزارش‌هایی به دست ما رسیده است که زندانیانی که رییس زندان از آن‌ها ناراضی بوده، حتی در زمان اعدام هم، از آزار و شکنجه در امان نبوده‌اند.»
او توضیح می‌دهد: «در سال‌های گذشته مواردی بوده که اعدام را طوری اجرا کرده‌اند که بیشتر طول بکشد و زندانی بیشتر رنج ببرد. مواردی بوده که گره طناب‌دار را در جایی بسته‌اند که زندانی محکوم به اعدام مدت طولانی‌تری بالای چوبه دار باشد و نوع اعدام را به نحوی تنظیم کرده‌اند که زندانی بیشتر عذاب بکشد و مرگ سخت‌تری داشته باشد.»
بنا به گفته محمود امیری‌مقدم، در برخی موارد نیز که اعدام به صورت گروهی اجرا شده است، مسئولان زندان از طریق اعدام پشت سر هم و منتظر نگه داشتن زندانی و مجبور کردن او به تماشای اعدام فرد دیگری پیش از اجرای حکم خود او، به شکنجه و آزار زندانی که از او کینه به دل داشته‌اند، کرده‌اند.
او در همین‌باره می‌گوید: «در این موارد هم زندانی که اول مجبور به تماشا می‌شود و بعد اعدام می‌شود، رنج بیشتری را متحمل می‌شود و بنا به شنیده‌های ما، مسئولان زندان پیش‌از این، از این روش‌ها برای شکنجه زندانیانی که از آن‌ها رضایت نداشتند، استفاده کرده‌اند. اما در مورد آقای قره‌لر، ما فعلا مطمئن نیستیم که اعدام او به‌دلیل ضبط و ارسال ویدیویی بوده که او در زندان قم گرفته بود یا خیر.»
انسان زدایی از متهم، شیوه همیشگی سیاست اعدام است
در چند خطی که رسانه‌های رسمی جمهوری اسلامی به نقل از دادستان قم که اعدام حمید قره‌لر را تایید کرده نوشته اند، از او با عنوان‌هایی چون «متهم»، «متهم به قتل» و «فرد مرتکب قتل» یاد شده است.
در این چند خط، نه از هراسی که در چهره حمید قره‌لر در آن ویدیو وجود داشت خبری هست و نه از فریادهای او برای طلب کمک. این هفت خط، از او مجرمی ساخته که حکم قصاص گرفته بود و حتی ماموران زندان به او لطف کرده و وقت داده‌اند تا رضایت بگیرد ولی نتوانسته و بنابراین اعدام شده است.
این روند تنها منحصر به حمید قره‌لر نیست. در نظام جمهوری اسلامی، همیشه تا حد امکان از ارائه اطلاعات درباره افرادی که محکوم به اعدام هستند یا اعدام شده‌اند، خودداری می‌شود. در پرونده های پرجنجالی چون قتل‌های سریالی نیز معمولا از عبارت‌هایی برای جذب خواننده استفاده می‌شود که نمود بارز انسان‌زدایی از زندانی محکوم به اعدام است.
محمود امیری‌مقدم با تایید این موضوع به ایران‌وایر می‌گوید: «به‌طور کلی، انسان زدایی شیوه‌ای است که هم جمهوری اسلامی و کشورهایی که اعدام می‌کنند، از آن استفاده می‌کنند تا بر افکار عمومی تاثیر بگذارند.»
این فعال حقوق بشر با «شنیع» و «بی‌رحمانه» خواندن مجازات اعدام، می‌گوید: «اعدام در واقع قتل فردی است که اسیر است و با دست و پای بسته برای قتل می‌برند. بنابراین، برای این‌که این عمل را توجیه کنند، در سطح بسیار گسترده‌ای دست به انسان‌زدایی می‌زنند.»
او تاکید می‌کند: «مثلا، بارها دیده‌ایم که خبرگزاری‌های رسمی وقتی می‌خواهند اخبار اعدام را منتشر کنند، از واژه‌هایی مانند «خفاش شب» یا «عقرب سیاه» استفاده می‌کنند و هدف همان انسان‌زدایی است. با این‌کار سیستم سعی می‌کند تا جایی که ممکن است از ایجاد حس هم‌دردی مردم با فرد محکوم به اعدام جلوگیری کند. تصور کنید اگر بگویند، این جوان ۲۵ ساله است و مادر و پدر و خواهر و برادر دارد، ازدواج کرده و بچه دارد یا در همین جامعه‌ای بزرگ شده که ما در آن بزرگ شده‌ایم؛ اگر بگویند که بنا به دلیلی مرتکب جرمی شده؛ قطعا فرق می‌کند تا این‌که واژه‌هایی نظیر «سوداگران مرگ» را که برای افرادی که مرتکب جرائم مواد مخدر شده‌اند، استفاده کنند.»
به گفته رییس سازمان حقوق بشر ایران، استفاده رسانه‌ها از این واژگان، «دقیقا، انسان‌زدایی کردن از افراد محکوم به اعدام است و چنان‌چه واقعیت‌ها درباره این افراد، زندگی و فقری که در آن گرفتار بوده‌اند، گفته شود، افکار عمومی به اعدام آن‌ها اعتراض خواهد کرد.»
او در ادامه با تاکید بر این‌که در نظام جمهوری اسلامی از دادرسی عادلانه خبری نیست، می‌گوید: «افرادی که به اتهام قتل عمد به اعدام محکوم می‌شوند، اگر در یک دادگاه استاندارد محاکمه می‌شدند، احتمالا اتهام‌شان قتل عمد نمی‌شد. ولی در جمهوری اسلامی این اتفاق نمی‌افتد و بیشتر مواردی که ما در جریان جزییات آن هستیم، براساس اعتراف خود فرد و تحت شکنجه و فشار روانی و جسمی بوده است. قضات هم بر پایه همین اعتراف، زندانی را به اعدام محکوم می‌کنند.»
امیری‌مقدم در پایان تاکید می‌کند: «در جمهوری اسلامی مجازات اعدام هیچ ارتباطی با مقابله کردن با جرم ندارد و کارکرد آن بیشتر ایجاد حس ترس و وحشت در جامعه است.»
۱۴ شهریور ۱۴۰۱
